Báo cáo tài chính là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Khái niệm báo cáo tài chính

Báo cáo tài chính là tập hợp các tài liệu kế toán được lập theo chuẩn mực kế toán nhằm cung cấp thông tin kinh tế - tài chính về tình hình tài sản, nợ phải trả, vốn chủ sở hữu, doanh thu, chi phí và kết quả hoạt động kinh doanh của một doanh nghiệp trong một kỳ kế toán nhất định. Đây là công cụ quan trọng để các bên liên quan như nhà đầu tư, cơ quan quản lý, tổ chức tín dụng và bản thân doanh nghiệp đưa ra các quyết định tài chính phù hợp.

Theo IAS 1 – Chuẩn mực báo cáo tài chính quốc tế do Ủy ban Chuẩn mực Kế toán Quốc tế (IASB) ban hành, mục tiêu của báo cáo tài chính là cung cấp thông tin hữu ích cho người sử dụng trong việc đánh giá tình hình tài chính, hiệu quả hoạt động và dòng tiền của doanh nghiệp, đồng thời giúp họ ra quyết định kinh tế.

Một báo cáo tài chính đầy đủ thường bao gồm:

• Bảng cân đối kế toán (Balance Sheet)
• Báo cáo kết quả hoạt động kinh doanh (Income Statement)
• Báo cáo lưu chuyển tiền tệ (Cash Flow Statement)
• Báo cáo thay đổi vốn chủ sở hữu (Statement of Changes in Equity)
• Thuyết minh báo cáo tài chính (Notes to the Financial Statements)

Chức năng và vai trò của báo cáo tài chính

Báo cáo tài chính giữ vai trò then chốt trong hệ thống thông tin tài chính của doanh nghiệp. Nó là phương tiện để truyền tải thông tin định lượng về tình hình kinh doanh và tài chính của tổ chức, đóng vai trò minh bạch hóa các hoạt động kinh tế. Trong nền kinh tế thị trường, tính minh bạch này đặc biệt quan trọng đối với việc thiết lập niềm tin của nhà đầu tư và các bên liên quan.

Với các nhóm đối tượng khác nhau, báo cáo tài chính đảm nhận các chức năng cụ thể:

• Đối với nhà đầu tư: Cung cấp thông tin để đánh giá khả năng sinh lời và rủi ro.
• Đối với tổ chức tín dụng: Giúp phân tích khả năng thanh toán và mức độ tín nhiệm của doanh nghiệp.
• Đối với cơ quan thuế: Là căn cứ để kiểm tra việc tuân thủ nghĩa vụ thuế.
• Đối với nhà quản lý nội bộ: Là công cụ để kiểm soát hiệu quả hoạt động và lập kế hoạch tài chính.

Một số tổ chức cũng sử dụng báo cáo tài chính để tuân thủ yêu cầu pháp lý hoặc để làm minh chứng khi tham gia đấu thầu, gọi vốn hoặc sáp nhập doanh nghiệp.

Các loại báo cáo tài chính cơ bản

Có bốn loại báo cáo tài chính chính được các doanh nghiệp sử dụng để tổng hợp thông tin tài chính:

1. Bảng cân đối kế toán (Balance Sheet): Trình bày tình hình tài sản, nợ phải trả và vốn chủ sở hữu tại một thời điểm nhất định. Phương trình kế toán cơ bản áp dụng là:

$Tài\ sản = Nợ\ phải\ trả + Vốn\ chủ\ sở\ hữu$

Bảng cân đối kế toán giúp người đọc đánh giá được cơ cấu tài chính và mức độ ổn định tài chính của doanh nghiệp.

2. Báo cáo kết quả hoạt động kinh doanh (Income Statement): Phản ánh doanh thu, chi phí và lợi nhuận hoặc lỗ trong kỳ kế toán.

Thông tin trong báo cáo này được dùng để tính các chỉ số hiệu quả tài chính như biên lợi nhuận gộp, lợi nhuận thuần và ROE.

3. Báo cáo lưu chuyển tiền tệ (Cash Flow Statement): Thể hiện các dòng tiền vào ra phân theo ba hoạt động: hoạt động kinh doanh, đầu tư và tài chính.

Đây là công cụ giúp đánh giá khả năng thanh khoản và khả năng tạo ra tiền mặt thực tế của doanh nghiệp.

4. Báo cáo thay đổi vốn chủ sở hữu (Statement of Changes in Equity): Ghi nhận các thay đổi trong cấu trúc vốn chủ sở hữu qua các yếu tố như phát hành cổ phiếu, chia cổ tức, lợi nhuận giữ lại,…

Báo cáo này quan trọng đối với cổ đông vì phản ánh giá trị tích lũy của vốn đầu tư.

Bảng dưới đây tóm tắt các loại báo cáo và chức năng chính của từng loại:

Loại báo cáo	Chức năng chính	Đối tượng sử dụng phổ biến
Bảng cân đối kế toán	Phân tích cấu trúc tài chính	Ngân hàng, nhà đầu tư
Kết quả hoạt động kinh doanh	Đánh giá hiệu quả sinh lời	Nhà đầu tư, cổ đông
Lưu chuyển tiền tệ	Đo lường khả năng tạo tiền	Ngân hàng, kiểm toán
Thay đổi vốn chủ sở hữu	Theo dõi biến động vốn	Cổ đông, nhà phân tích

Các chuẩn mực kế toán liên quan

Báo cáo tài chính được lập dựa trên các chuẩn mực kế toán, giúp đảm bảo tính thống nhất, minh bạch và khả năng so sánh giữa các doanh nghiệp. Ở Việt Nam, hệ thống chuẩn mực kế toán hiện hành là VAS (Vietnamese Accounting Standards), trong khi trên thế giới, nhiều nước áp dụng hoặc điều chỉnh theo IFRS (International Financial Reporting Standards).

VAS hiện có 26 chuẩn mực kế toán, trong đó các chuẩn mực quan trọng liên quan trực tiếp đến lập báo cáo tài chính bao gồm:

• VAS 01 – Chuẩn mực chung
• VAS 21 – Trình bày báo cáo tài chính
• VAS 24 – Báo cáo lưu chuyển tiền tệ

Từ năm 2020, Bộ Tài chính Việt Nam đã triển khai đề án áp dụng chuẩn mực VFRS (Vietnam Financial Reporting Standards) theo lộ trình hội nhập quốc tế. Mục tiêu là nâng cao chất lượng báo cáo tài chính, tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động đầu tư nước ngoài và tăng tính minh bạch tài chính doanh nghiệp.

Sự khác biệt giữa VAS và IFRS thể hiện rõ ở các yếu tố như:

• Cơ sở lập báo cáo (VAS thiên về nguyên tắc thận trọng, IFRS dựa trên giá trị hợp lý)
• Cách ghi nhận tài sản, doanh thu và chi phí
• Yêu cầu công bố thông tin chi tiết

Việc hiểu rõ các chuẩn mực kế toán là điều kiện tiên quyết để lập báo cáo tài chính đúng quy định và đạt được độ tin cậy cao.

Quy trình lập báo cáo tài chính

Việc lập báo cáo tài chính là một quy trình chặt chẽ, đòi hỏi sự chính xác cao và tuân thủ nghiêm ngặt các quy định kế toán. Quy trình này thường bao gồm các bước sau:

1. Thu thập và xử lý chứng từ kế toán
2. Ghi chép nghiệp vụ vào sổ kế toán
3. Khóa sổ và đối chiếu dữ liệu
4. Lập báo cáo tài chính theo định dạng chuẩn
5. Kiểm tra, phê duyệt và công bố báo cáo

Ở Việt Nam, thời điểm lập báo cáo tài chính năm thường là vào cuối năm tài chính (31/12), và hạn nộp theo quy định của Tổng cục Thuế là 90 ngày sau ngày kết thúc năm tài chính. Doanh nghiệp có thể lập báo cáo tài chính quý hoặc bán niên tùy vào yêu cầu quản trị hoặc nghĩa vụ công bố thông tin.

Dưới đây là bảng tóm tắt thời hạn nộp báo cáo tài chính phổ biến tại Việt Nam:

Loại báo cáo	Thời hạn nộp	Cơ quan nhận báo cáo
Báo cáo tài chính năm	Trong vòng 90 ngày kể từ ngày kết thúc năm tài chính	Cơ quan thuế, Sở Kế hoạch và Đầu tư
Báo cáo tài chính quý	20 ngày sau khi kết thúc quý	Đối với doanh nghiệp niêm yết: Ủy ban Chứng khoán Nhà nước

Ý nghĩa đối với doanh nghiệp và nhà đầu tư

Đối với doanh nghiệp, báo cáo tài chính không chỉ là nghĩa vụ pháp lý mà còn là công cụ phản ánh hiệu quả hoạt động kinh doanh và khả năng sinh lời. Báo cáo tài chính giúp nhà quản trị:

• Phân tích tình hình tài chính thông qua các chỉ số tài chính như: Hệ số thanh toán hiện hành, Hệ số nợ trên vốn chủ sở hữu, Tỷ suất lợi nhuận sau thuế trên doanh thu (ROS)
• Lập kế hoạch kinh doanh, kiểm soát chi phí, và dự báo dòng tiền
• Xác định hiệu suất của các mảng hoạt động để tối ưu hóa nguồn lực

Về phía nhà đầu tư, báo cáo tài chính là nguồn thông tin không thể thiếu trong quá trình định giá doanh nghiệp. Dựa vào đó, họ đánh giá mức độ an toàn tài chính, tiềm năng tăng trưởng và rủi ro đầu tư. Các chỉ tiêu thường được phân tích gồm:

• EPS (Lợi nhuận trên mỗi cổ phiếu)
• ROE (Tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu): $ROE = \frac{Lợi\ nhuận\ ròng}{Vốn\ chủ\ sở\ hữu}$
• P/E (Hệ số giá trên lợi nhuận): Thể hiện mức giá nhà đầu tư sẵn sàng trả cho 1 đồng lợi nhuận

Việc đánh giá dựa trên báo cáo tài chính thường được thực hiện cùng với các báo cáo phân tích ngành và xu hướng kinh tế vĩ mô để đưa ra quyết định đầu tư toàn diện.

Các hạn chế và rủi ro tiềm ẩn

Mặc dù là công cụ quan trọng, báo cáo tài chính vẫn tồn tại một số hạn chế mà người sử dụng cần lưu ý. Đầu tiên là độ trễ của thông tin – báo cáo tài chính chỉ phản ánh dữ liệu lịch sử, không phản ánh kịp thời các biến động thị trường hoặc thay đổi chiến lược.

Tiếp theo là tính chủ quan trong các giả định kế toán. Ví dụ, việc trích lập dự phòng, khấu hao tài sản hay ghi nhận doanh thu theo ước tính có thể dẫn đến sai lệch đáng kể nếu không thực hiện đúng quy định hoặc cố tình điều chỉnh để làm đẹp số liệu. Điều này đặc biệt nguy hiểm trong các tình huống gian lận tài chính.

Một số rủi ro thường gặp liên quan đến báo cáo tài chính bao gồm:

• Báo cáo không được kiểm toán độc lập
• Gian lận hoặc làm sai lệch thông tin để thao túng giá cổ phiếu
• Thiếu sự nhất quán giữa các kỳ kế toán

Do đó, việc sử dụng báo cáo tài chính cần đi kèm với kiểm định độc lập và kết hợp thêm các nguồn thông tin khác như báo cáo phân tích tài chính của bên thứ ba, dữ liệu thị trường và tin tức kinh tế.

Xu hướng hiện đại trong báo cáo tài chính

Trong thời đại số, báo cáo tài chính đang có xu hướng chuyển đổi từ hình thức giấy sang định dạng số hóa và tương tác. Nhiều doanh nghiệp đã áp dụng XBRL (eXtensible Business Reporting Language) – ngôn ngữ báo cáo tài chính điện tử giúp tăng khả năng tự động hóa, phân tích dữ liệu và công khai minh bạch.

Thêm vào đó, các xu hướng như ESG Reporting (báo cáo tài chính tích hợp yếu tố môi trường, xã hội và quản trị) đang ngày càng được chú trọng trong bối cảnh nhà đầu tư hướng đến phát triển bền vững. Các công cụ AI và phân tích dữ liệu lớn (Big Data) cũng đang được ứng dụng để phân tích báo cáo tài chính nhanh chóng và chính xác hơn.

Dưới đây là một số công nghệ nổi bật trong lĩnh vực lập và phân tích báo cáo tài chính:

• Phân tích dữ liệu bằng công cụ BI (Business Intelligence): Power BI, Tableau
• Kiểm toán tự động bằng AI
• Blockchain trong minh bạch hóa dữ liệu kế toán

Việc cập nhật và áp dụng các xu hướng hiện đại này giúp doanh nghiệp tăng độ tin cậy trong mắt nhà đầu tư, cải thiện hiệu quả quản trị tài chính và dễ dàng tiếp cận nguồn vốn trong nước và quốc tế.

Tài liệu tham khảo

• International Accounting Standards Board. "IAS 1 – Presentation of Financial Statements." IFRS.org
• Ủy ban Chứng khoán Nhà nước. "Hướng dẫn công bố thông tin đối với công ty đại chúng." ssc.gov.vn
• Bộ Tài chính Việt Nam. "Danh sách chuẩn mực kế toán Việt Nam." mof.gov.vn
• IFRS Foundation. "About XBRL and digital reporting." xbrl.org
• Nguyễn Thị Thu Hằng (2023). *Phân tích báo cáo tài chính doanh nghiệp*. NXB Tài chính.